ŻYDZI W CZELADZI
Pierwsi mieszkańcy narodowości żydowskiej pojawili się w Czeladzi dopiero w II połowie XIX wieku. Podstawą prawną zakazu osiedlania się Żydów w Czeladzi był akt królewski Stanisława Augusta z 27 kwietnia 1792 roku. Według monografii "Czeladź - zarys rozwoju miasta" Kazimierza Sarny w roku 1921 ludnośći żydowska stanowiła ok. 4% mieszkańców Czeladzi.
Żydów w Czeladzi w 1921 roku było (razem z tymi, którzy mieszkali na Piaskach) - 682. Jak z kolei wynika z Kalendarzyka Monograficznego Jana Szczepanika w 1934 roku ludności żydowskiej było w Czeladzi 1077. Do I Rady Miejskiej w 1917 r. wybranych zostało trzech Żydów: Szwajcer, Rechnitz, Grun. W wyborach do Rady Miejskiej w 1927 roku brały udział żydowskie ugrupowania lewicowe uzyskując 117 głosów, chociaż żadnego mandatu. W wyborach do Sejmu 16 listopada 1930 r. Blok Obrony Praw Narodowości Żydowskiej w Czeladzi uzyskał 22 głosy tj. 0,3% a Blok Lewicy - Bund i Nowa PPS - 21 głosów, tj. 0,2%. W wyborach do Senatu na terenie powiatu będzińskiego tenże Blok uzyskał 5266 głosów tj. 6,5%. Przed samym wybuchem II wojny światowej w Czeladzi działały: Wolne Zjednoczenie Żydowskie i Bund. W 1939 roku Czeladź liczyła już 22.000 mieszkańców, w tym 5,12% ludności żydowskiej. Wg. danych niemieckich z 1941 r. było w mieście 1206 Żydów, chociaż wśród nich byli ci, którzy przed wojną deklarowali przynależność narodową polską. W 1942 r. w Czeladzi mieszkały już tylko 702 osoby narodowości żydowskiej, a spis ludności z 10 października 1943 r. już tej grupy ludności w ogóle nie wykazywał.
Czeladzki kirkut
Od pierwszych dni okupacji niemieckiej ograniczano w Czeladzi możliwość swobodnego poruszania się Żydów. Wprowadzono też obowiązek noszenia przez nich specjalnych znaków z tzw. gwiazdą Dawida nad literą J (Jude). Raz po raz wychodziły nowe zarządzenia ustalające godziny policyjne, oddzielne dla ludności polskiej i oddzielne dla żydowskiej. W kwietniu 1940 r. zezwolono Żydom dokonywać zakupów w nieżydowskich sklepach jedynie pomiędzy godz. 10 a 12 oraz 15 a 17. W grudniu tegoż roku zakazano im korzystać z publicznych środków komunikacyjnych, a za pojedyncze wykroczenia obarczano odpowiedzialnością całą czeladzką gminę żydowską. Wydane zostało także polecenie zatrzymywania i aresztowania tych Żydów, którzy ukażą się na ulicy w zniszczonym ubraniu (rozporządzenie Landrata będzińskiego nr 8 z 9 września 1940 roku). 8 stycznia 1941 r. ukazało się rozporządzenie zabraniające kontaktowania się z ludnością polską. W czerwcu tegoż roku utworzone zostało getto w Czeladzi, oparkanione między ulicami: Żytnią, Żwirki i Wigury, Kamienną i Spokojną. 19 maja 1943 r. Żydzi z tego getta zostali przeniesieni do getta sosnowieckiego. W Czeladzi była również synagoga (bożnica) i rabin Eliczer Lipman Loewental przy ul. Milowickiej (obecnie ul. Katowicka) Synagoga została zburzona przez okupanta w latach 40-tych. Wyznawcy należeli do kahału (gminy) będzińskiego, posiadając na granicy Czeladzi i Będzina, wspólny cmentarz - kirkut.
Obelisk w miejscu zburzonej synagogi
Żydzi czeladzcy byli ludźmi religijnymi, ze sporą liczbą nawet chasydów. Życie publiczne skupiało się wokół synagogi (Beit Midrasz), oraz w grupowych domach modlitwy tzw. "sztibłech" (izbach) chasydów, popierających określone dwory sławnych rabinów. Istniały więc "sztibłech" - izby modlitw chasydów rabina z Góry Kalwarii, rabina z Radomska, z Wolbromia i inne. W synagodze, oraz w owych izbach modlitwy nie tylko studiowano Torę (Pięcioksiąg, Biblię) i słuchano mądrych komentarzy, lecz także organizowano spotkania, odbywały się dyskusje polityczne, a niekiedy omawiano i sprawy indywidualne. Na czele synagogi stała Rada złożona z osób powszechnie szanowanych, wśród nich rabin Eliezer Lipman Loewental, Chaim Szwajcer, Berisz Haid, Jaakow Gelbard, Szaul Szwarcbaum, Nechemia Strochlitz, Chaim Weinberg i inni. Należy tutaj także wymienić długoletnich gabajów - zarządzających jak: Łajb Kawon czy Pinchas Lipel. Młodzież wychowywana była przeważnie w duchu religijnym. Istniały dwa chedery - religijna nauka podstawowa. Był także jeszybot pn. Keter oraz religijna szkoła dla dziewcząt "Beit Jaakow", która powstała krótko przed wojną. Młodzież, której miejscowe szkolnictwo religijne nie wystarczało, jeździła na naukę do szkół w pobliskim Będzinie, najczęściej do szkół ugrupowania "Aguda", znanych pod nazwą "Jesodei Hatora", czy jak je popularnie zwano - do "Agudy". Wykształcenie świeckie ogólne zdobywano w szkołach miejskich, głównie w szkole z długoletnią tradycją, mieszczącej się przy ulicy Będzińskiej, a kto chciał mieć wykształcenie średnie, uczył się w gimnazjach, przeważnie w Będzinie. Należy tutaj również wspomnieć żydowskie przedszkole pod kierownictwem Reginy Glatter, w którym większość czeladzkich żydowskich dzieci stawiało swe pierwsze "szkolne kroki".
W ostatnich latach przed II wojną światową wzmogły się w mieście antysemickie wpływy endeków, co doprowadziło do ograniczenia działalności Żydów we władzach municypialnych. Z wybuchem II wojny światowej wielu czeladzkich Żydów usiłowało uciekać na wschód, ale większość wróciła; niektórym tylko ucieczka się udała i znaleźli się później w głębi Rosji. Na powracających zaś z wrześniowej ucieczki czyhały niebezpieczeństwa, włącznie z wypadkami morderstwa: trzej synowie Mordechaja Kupferbrga zostali przez Niemców zamordowani na moście w Sławkowie. Już od 1940 roku zaczęto Żydów wysyłać do obozów do Niemiec; trwało to do roku 1943. W 1941 przeniesiono Żydów do getta w dzielnicy południowo-wschodniej. Radzie gettowej przewodniczył Pozmantir z Będzina, przysłany do Czeladzi przez sosnowiecki Judenrat (Radę Żydowską). Życie w getcie zaczęło się organizować, ale było coraz gorzej i wysyłano coraz to nowe transporty do obozów, aż w maju 1943 getto zostało zlikwidowane. Większość Żydów z Czeladzi mieszka obecnie w Izraelu - zarówno ci, co osiedlili się przed wojną, jak i ocaleńcy z Zagłady, którzy przybyli po wojnie. Kilkudziesięciu czeladzkich Żydów wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych, mieszkają przeważnie w Nowym Jorku i Los Angeles. Pojedyncze osoby są w Europie (Niemcy, Belgia, Anglia, Norwegia). Kilku żyje w dalekiej Australii.
Synagoga (budynek na drugim planie)
We wrześniu 1970, w 25-lecie zakończenia II wojny światowej, odsłonięty został Pomnik Ofiar Zagłady Z Czeladzi. Pomnik został zbudowany w "Dolinie Zagłady" - na Górze Syjon w Jerozolimie. Na uroczystości tej zabrało się około 75 byłych mieszkańców miasta. W sierpniu 1995 roku postawiono w Czeladzi przy ulicy Katowickiej obelisk, w miejscu gdzie stała zniszczona podczas okupacji bóżnica. W uroczystości odsłonięcia obelisku wzięła udział delegacja Żydów z Izraela, a wśród nich inicjator tego przedsięwzięcia dr Arieh Ben Tov historyk, pisarz, któremu udało się uciec podczas marszu śmierci z Oświęcimia w 1945 roku. Na granicy Czeladzi z Będzinem znajduje się jeden z największych w województwie cmentrzy żydowskich.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz